انسان به خاطر اینکه خود را دوست می دارد، کمتر به عیب های خویش توجه می کند و به همین خاطر درصدد رفع آنها نیست، درست از همین جاست که ممکن است در نزد مردم این نقایص آشکار شود و مورد سرزنش مردم قرار گیرد و منزلت اجتماعی خویش را از دست دهد. نبی مکرم اسلام در ضمن حدیثی، شناسایی عیوب را از تفضلات الهی بر شمرده و می فرماید: «اذا اراد الله بعید خیراً فقّهه فی و زهده فی الدنیا و بَصَّره بعیوب نفسه» ؛ هرگاه خدا برای بنده ای نیکی بخواهد او را تَفَقُّه در دین و زهد در دنیا و او را به عیب هایش آگاه میکند .
راه های شناخت عیب های درون
برای شناسایی نقایصی که در درون ما هستند و اگر اصلاح و محو نگردند، موجب بی آبرویی در دنیا و سرافکندگی در آخرت می گردند امامان معصوم، راهکارهایی را معرفی نموده اند که عبارتند از:
الف. حسابرسی از خود
امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «من حاسب نفسه وقف علی عیوبه و احاط بذنوبه» ؛ کسی که از خود حساب بکشد از عیب هایش مطلع شده و بر گناهانش احاطه میابد.در این حدیث نورانی، توجه به خود و تطبیق صفات درون با فضایل انسانی و اسلامی از بهترین راههای شناخت عیب شمرده شده است.
ب. معاشرت با دوستان مورد اعتماد
یکی دیگر از راه های تشخیص عیوب نفسانی همنشینی با رفیقان دلسوز و مورد اعتماد است. اگر دوستان در دوستی خود صادق باشند، باید آبروی رفیق خود را با آگاهی دادن به نقص هایش حفظ نمایند. این مسئله آنقدر اهمیت دارد که امام کاظم علیه السلام صرف ساعتی از روز را برای این امر ضروری دانسته و فرموده: «و ساعة لمعاشرة الاخوان و البقات الذین یعرّفونکم عیوبکم و یخلصون لکم فی الباطن» ؛ و ساعتی را قرار دهید برای معاشرت با دوستان و نزدیکانی که با شما صادق هستند و عیب هایتان را به شما میشناسانند و باطنا با شما اخلاص دارند. این امر بدان جهت است که مومن آیینه مومن است و او را از نقایصی که دارد، بی منت و بدون آبروریزی مطلع می کند.
ج. عبرت از انسانهای دارای رذیله
یکی دیگر از راههایی تشخیص نارسایی در روح توجه به عیوب است که در دیگران وجود داشته و به واسطه اعمال ناشایست از آن ها سر می زند زیرا اگر وجود صفت ناپسندی در یک شخص برای او عیب محسوب می شو، وجود آن در درون ما نیز نقص است. این همان شیوه ای است که لقمان حکیم از آن پرده برداشت و در سوالی که از او شد ادب را از که آموختی؟ جواب داد: از بی ادبان.
انسان به خاطر اینکه خود را دوست می دارد، کمتر به عیب های خویش توجه می کند و به همین خاطر درصدد رفع آنها نیست، درست از همین جاست که ممکن است در نزد مردم این نقایص آشکار شود و مورد سرزنش مردم قرار گیرد و منزلت اجتماعی خویش را از دست دهد. نکته مهمی را باید در این جا تذکر داد و آن اینکه، تجسس از عیوب دیگران برای کشف نقطه ضعف و بردن آبروی آنها حرام و گناه بزرگی است و به فرمایش امیرالمؤمنین علیه السلام «نزدیکترین حالات به کفر و بی ایمانی آن است که شخصی به نام برادری با دیگری طرح دوستی بریزد تا عیب های او را شمرده و روزی مورد سرزنش قرار دهد».
البته واضح است که در این مسیر تنها باید توفیق الهی شامل ما شود تا اولا به شناخت نارسایی های روحی نایل گشته و بعد آن را در وجود خود ریشه کن نماییم.
مجازات مجرم آری، ملامت هرگز!
یکی دیگر از مباحث مهم در اخلاق اسلامی آن است که هیچ کس حق سرزنش و ملامت مؤمنی را، اگر چه خطا کار باشد، ندارد. رسول اکرم فرمود: اگر یکی از خدمتکاران شما مرتکب عملی منافی با عفت شد او را مجازات نموده و حدود شرعی را درباره او اجرا کنید، ولی او را مورد ملامت قرار ندهید.
هر آنچه که گفته شد در صورتی است که واقعا عیبی در انسان مؤمن باشد و الا اگر آنچه مورد ناپسند ماست، اما عیب محسوب نمی شود و ما به خاطر جهل به فرهنگ فضایل و رذایل در اسلام، صرفا به خاطر سلیقه شخصی آن را نقص محسوب می کنیم، ملامت کردن بدتر خواهد بود. نظیر کسی در زمان امام صادق علیه السلام ایشان را در هنگام کار مشاهده نمود که عرق از پیشانی مبارک می ریخت و به قول خودش برای نصیحت نزد ایشان رفت و گفت: آیا شایسته است که این گونه در پی دنیا باشی و اگر در این حالت حیاتت پایان پذیرد، چه خواهی کرد؟ امام صادق فرمود: به خدا قسم اگر در این حالت بمیرم، در حال اطاعت خدا جان داده ام. من می خواهم با کار و کوشش خود و عیالم را از تو و دیگران بی نیاز سازم . زمانی باید بیم داشته باشم که در حال انجام گناهی از گناهان مرگم رسیده باشد.
