11. محمدباقر مجلسى (وفات 1111 هـ . ق): پسر محمدتقى مجلسى و یکى از با نفوذترین علماى شیعى عهد صفوى است. در عهد شاه سلیمان، شیخ الاسلام بود و در زمان شاه حسین اول، منصب ملاباشى را دارا بود که والاترین مقام روحانى در آن زمان به شمار مى رفت. او صاحب کتاب شریف بحارالانوار فى اخبار الائمه الاطهار(علیهم السلام) و ده ها کتاب دیگر است.
با آمدن علماى شیعه به ایران، عصر صفوى به دوره احیاى آثار علمى شیعه تبدیل شد. پس از چندین قرن دورى مردم ایران از تشیع یا در انزوا و تقیه بودن شیعیان، با کوشش دولت صفوى و علماى شیعه، این مذهب دوباره در ایران جان تازه گرفت. بدین گونه مى توان گفت پیشرفت تشیع در ایران مرهون پیروى شاهان صفوى از علماى شیعه است.
یکى دیگر از عوامل گسترش تشیع در ایران عهد صفوى، آمدن شیعیان از آناتولى (ترکیه عثمانى) به ایران بود. هنگامى که شاه اسماعیل، تشکیل دولت شیعى را در ایران اعلام کرد، بسیارى از شیعیانى که در قلمرو حکومت عثمانى زیر فشار و شکنجه بودند، براى حفظ جان خود به ایران آمدند. در نتیجه، این عوامل به گسترش شیعه در عهد صفوى انجامید که در میان همه آن ها، نقش روحانیت شیعه برجسته تر است.
--------------------------------------------------------------------------------
[1]. یعقوبى گفته است: شمارى از بزرگان صحابه از بیعت با ابوبکر خوددارى کردند و گفتند: على(علیه السلام) اولى به خلافت است. تاریخ یعقوبى، قم، منشورات الشریف الرضا، 1414 هـ . ق، ج 2، ص124.
[2]. جهاد الشیعة، مختار اللیثى، الدکتوره سمیرة، بیروت، دار جبل، 1396 هـ . ق، ص25.
[3]. شیعه در تاریخ، محمدحسین زین عاملى، برگردان: محمد رضا عطایى، انتشارات آستان قدس، 1375 هـ . ش، صص33 و 34، برگرفته از: الفهرست ابن ندیم، ص249.
[4]. العقد الفرید، احمد بن محمد ابن عبد ربه اندلسى، بیروت، دارالاحیاء التراث العربى، 1409 هـ ، ج2، ص230.
[5]. الفرق بین الفرق، ابومنصور عبدالقادر بن طاهر بن محمد البغدادى، قاهره، 1367 هـ ، ص 134.
[6]. اصول اسماعیلیه، برگرفته از: برنارد لویس، ص 86.
[7]. دفاع از حقانیت شیعه، برگردان: غلامحسن محرمى، مؤمنین، 1378، ص 48.
[8]. تاریخ منشورات، مکتبة بصیرتى، بى تا، ص4.
[9]. شیعه در تاریخ، ص34.
[10]. تاریخ شیعه، محمدحسین مظفر، مکتبة بصیرتى،(بى تا) ص9، برگرفته از: خطط الشام، ج 5، صص251 ـ 256.
[11]. شیعه در تاریخ، ص42، بر گرفته از: مروج الذهب، ج2، ص51.
[12]. الصواعق المحرقة، ابن حجر الهیثمى المکى، مکتبة قاهره، 1385، ص232.
[13]. المناقب للخوارزمى، اخطب خوارزم، نجف، منشورات المکتبة الحیدریة، 1385، ص 206.
[14]. همان، ص209.
[15]. تاریخ یعقوبى، ابن واضح، منشورات الشریف الرضى، 1414 ه، ج2، ص231.
[16]. شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، بیروت، دارالاحیاء التراث العربى، ج20، ص226.
[17]. الصواعق المحرقة، ص 232.
[18]. تاریخ شیعه، ص5..
[19]. دفاع از حقانیت شیعه، صص 48و 49.
[20]. سعد بن عبدالله اشعرى در این باره مى گوید: «نخستین فرقه، شیعه است».
[21]. عواملى همانند نقش حکومت هاى ایرانى طاهریان، صفاریان، صفویان و... در جاى خود قابل بررسى است.
[22]. فتوح البلدان(بخش ایران)، احمدبن یحیى بلاذرى، آذرتاش آذرنوش، سروش 1374، صص 41 - 40.
[23]. تاریخ تشیّع در ایران تا قرن هفتم، رسول جعفریان، سازمان تبلیغات اسلامى، صص 54 - 49، برگرفته از: عقدالفرید، ابن عبد ربه، ج3، ص413.
[24]. المجروحین، محمدبن حیان، دارالوعى، 1402، ج1، ص29.
[25]. تاریخ تشیع در ایران، صص 57 - 55، برگرفته: از روضه کافى، ص 69، ح 26; تاریخ یعقوبى، ج 2، ص 181.
[26]. تاریخ تشیع در ایران، ص 55.
[27]. خدمات متقابل اسلام و ایران، مرتضى مطهرى، دفتر انتشارات اسلامى، 1362، ص 113.
[28]. البته در میان موالى، افرادى بودند که سنى و حتى ناصبى شدند، ولى بیشتر آنان شیعه بودند.
[29]. تاریخ تشیّع در ایران، ص159.
[30]. همان، صص 161-160.
[31]. شب هاى پیشاور، سلطان الواعظین شیرازى، ج1، ص130.
[32]. مقاتل الطالبین، ابوفرج اصفهانى، ص 311.
[33]. شرح زندگانى و شهادت على بن باقر)، آیت الله مدنى کاشانى، نشر مرسل، 1378، ج6، صص 27، 30 و 35.
[34]. تاریخ ابن خلدون، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، ج2، ص383; تاریخ طبرى، اساطیر، ج13، ص565.
[35]. تاریخ تشیع، علامه محمد حسین مظفر، برگردان: سید محمدباقر حجّتى، نشر فرهنگ اسلامى، 1368، ج1، ص؟.
[36]. تاریخ تشیع در ایران، رسول جعفریان، سازمان تبلیغات اسلامى، ص54.
[37]. تاریخ انتشارات تشیّع در ایران، اصحابى دامغانى، نشر علامّه، 1350، ج1، ص251.
[38]. عیون اخبارالرضا، شیخ صدوق، جهان، 1378ق، ج2، ص170.
[39]. تاریخ تشیع در ایران، رسول جعفریان، صص 158-157.
[40]. براى آگاهى از نقش ایرانیان در دربار خلفا. نک: خاندان نوبختى، عباس اقبال آشتیانى، تهران، 1357.
[41]. نک: الملل و النحل; عبدالکریم شهرستانى; فرق الشیعه، ابومحمد نوبختى; برگردان: محمد جواد مشکور.
[42]. علماى دیگرى نیز در پیشبرد شیعه نقش داشتند. نک: روضات الجنات فى احوال العلماء و السادات، محمدباقر خوانسارى، قم، 1304; قصص العلماء، محمد تنکابنى، تهران، 1396 ق.
[43]. مرقد مطهر على بن موسى الرضا(علیه السلام) که در سال 400 قمرى به دستور سبکتکین; بنیان گذار سلسله غزنویان خراب شده بود، به دستور محمود غزنوى دوباره ساخته شد. این مرقد بار دیگر در قرن پنجم قمرى به دست ترکان ویران شد و در اوایل قرن ششم دوباره احیا شد. در سال 617، بار دیگر به دست مغولان ویران شد و در عهد الجایتو، که مذهب شیعه را پذیرفته بود، تجدید بنا شد. نک: دین و مذهب در عصر صفوى، مریم میراحمدى، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1363، ص 14.
[44]. مهاجرت علماى شیعه از جبل عامل به ایران در عصر صفوى، ص 31.
[45]. دین و مذهب در عصر صفوى، صص 17و18.
[46]. مهاجرت علماى شیعه از جبل عامل به ایران در عصر صفوى، ص 31.
[47]. نهضت هاى دیگرى نیز برضد شاهان صفوى رخ داده است که یا جنبه مذهبى نداشتند یا بسیار ضعیف بودند. نک: تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هیجدهم، گرانتوسکى، برگردان: کریم کشاورز ص 282.
[48]. عالم آراى صفوى به کوشش یدالله شکرى، ص 126، تاریخ کامل ایران، عبدالله رازى، تهران 1347، ج4، ص413، درباره کردهاى یزیدى، نک: الملل و النحل، عبدالکریم شهرستانى، ص 6.
[49]. براى آگاهى از لغت مشعشع و معناى لغوى آن در اسلام نک: مشارق الانوار الیقین فى حقیقة اسرار امیرالمؤمنین علیه السّلام حافظ رجب البرسى، نسخه خطى کتابخانه ملى ملک، به شماره 2793، ذیل فصل الرابع عشر فى اسرار الامام المهدى، صص 101و189; درباره مشعشعیان نک: دین و مذهب در عصر صفوى، صص 88و89.
[50]. احسن التواریخ، حسن بیک روملو، به کوشش: عبدالحسین نوایى، تهران، 1357، ص587.
[51]. قیام غریب شاه گیلانى، محمود پاینده، تهران، 1357، ص30.
[52]. دین و مذهب در عصر صفوى، ص63.
[53]. نقطویان یا پسیخانیان، صادق کیا، تهران، 1320، صص 10،11و45.
[54]. دین و مذهب در عصر صفوى، ص98، زندگانى شاه عباس اول، نصراب فلسفى، ج3، ص51.
[55]. همان، مریم میراحمدى، فصل پنجم، ص75.
[56]. تاریخ سیاسى و اجتماعى، ابوالقاسم طاهرى، تهران، 1354، ص 178.
[57]. ریحانة الادب فى تراجم المعروفین بالکنیة و اللقب، محمدعلى مدرس، تبریز، 1346، ج2، ص165; عالم آراى عباسى، اسکندر بیک ترکمان، ج1، ص155.
[58]. ریحانة الادب فى تراجم المعروفین بالکنیة و اللقب، ج5، ص245.
[59]. روضات الجنات فى احوال العلماء و السادات، محمدباقر خوانسارى، ج4، ص360 و 375; تشیع و تصوف، کامل الشیبى، برگردان: قراگزلو زکاوتى، تهران، 1359، ص393.
[60]. ریحانة الادب، ج4، ص129; قصص العلماء، محمد تنکابنى، ص347.
[61]. عالم آراى عباسى، اسکندر بیک ترکمان، ج 1، ص 144.
[62]. دین و مذهب در عصر صفوى، صص 69 و 70
[63]. ریحانة الادب، ج 4، ص 280.
[64]. دین و مذهب در عصر صفوى، ص 71.
[65]. ریحانة الادب، ج6، ص56; روضات الجنات فى احوال العلماء و السادات، ج2، ص62.
[66]. روضات الجنات، ج2، صص 123118.
